Het is gemakkelijk te vergeten, vooral in de waas voor de nieuwjaarsfeestelijkheden, dat op een late decemberochtend meer dan een eeuw geleden Jose Rizal met opmerkelijke kalmte naar zijn executie liep. Het is een treffend tafereel: de man die niet in een gewelddadige opstand geloofde, kwam op gewelddadige wijze aan zijn einde, simpelweg omdat hij weigerde zijn principes te verraden.

Toch was het niet de executie zelf, maar zijn leven en werk, dat een blijvende impact had op het verloop van de geschiedenis van het land.

30 december, Rizal Dag, is grotendeels gewoon een andere rode datum op de kalender geworden, gemakkelijk genesteld tussen de favoriete feestdagen van het jaar van de natie. De man zelf is vervaagd tot een verre mythe, en veel Filipijnen zijn gevoelloos geworden voor wat hij werkelijk vertegenwoordigt. Maar dankzij hem betekent dat natuurlijk voor sommigen nog een betaalde vrije dag en een kans om uit te slapen en bij te komen met shows op de kijklijst.

Bovendien, wie heeft de energie om zich druk te maken om een 19e-eeuwse figuur wanneer het dagelijks leven al uitputtend genoeg is?

Ironisch genoeg is dat misschien precies waarom Rizal's leven en dood vandaag nog steeds van belang zijn.

De man achter het moment

Rizal struikelde niet in zijn dood. Maanden voor zijn executie bood de Katipunan aan hem te redden uit zijn ballingschap in Dapitan. Andres Bonifacio nodigde hem zelfs uit om te helpen bij het leiden van de revolutie, maar hij wees de aanbiedingen af.

Zijn redenering was misschien te pragmatisch. Hij geloofde dat door gebrek aan middelen zijn landgenoten niet voorbereid waren op een volledige opstand, en de daad zou alleen maar leiden tot onnodig bloedvergieten. 

Rizal en de Katipunan streefden vrijheid na vanuit verschillende richtingen, maar bewogen zich uiteindelijk naar hetzelfde doel. Rizal zocht bevrijding door hervorming, terwijl de Katipunan onafhankelijkheid nastreefde door revolutie.

Ondanks het inspireren van de revolutie, veroordeelde Rizal het openlijk in zijn manifest geschreven op 15 december 1986, waar hij verklaarde: "Ik veroordeel deze opstand - die ons Filipijnen onteert en degenen diskrediteert die onze zaak zouden kunnen bepleiten. Ik verafschuw zijn criminele methoden en ontken elk deel eraan, medelijdend vanuit de grond van mijn hart met de onvoorzichtigen die misleid zijn om eraan deel te nemen."

Toch, zelfs toen Rizal toegewijd hoopte op hervorming binnen het systeem, hielp de propagandabeweging een nationaal bewustzijn te cultiveren dat scheiding van Spanje onvermijdelijk maakte. 

Zoals historicus Renato Constantino opmerkte in zijn essay uit 1972 Veneration Without Understanding, "In plaats van de Filipijn dichter bij Spanje te brengen, gaf de propaganda wortel aan scheiding. De drang naar Hispanisering werd getransformeerd in de ontwikkeling van een uitgesproken nationaal bewustzijn." 

Hoewel Rizal onderdrukking intiem begreep door zijn eigen ervaringen en die van zijn familie, beschreef Constantino hem als een "beperkte" Filipijn, uitleggende dat hij "de ilustrado Filipijn was die vocht voor nationale eenheid maar de Revolutie vreesde en van zijn moederland hield, ja, maar op zijn eigen ilustrado manier."

Rizal geloofde lange tijd dat assimilatie met Spanje mogelijk was - en wenselijk. Hij bewonderde Europese kunst, cultuur en liberale ideeën, maar zijn herhaalde confrontaties met racisme en onrechtvaardigheid resulteerden wel in enige erosie van dat geloof op sommige punten in zijn leven. Tijdens de druk van het Calamba-landgeschil met Dominicaanse monniken aan wie zijn familie hun land huurde, gaf Rizal het falen van assimilatie toe, schrijvend aan Blumentritt in 1887 dat, "De Filipijn heeft lang naar Hispanisering verlangd en zij hadden ongelijk ernaar te streven."

Rizal was misschien, in Constantino's woorden, een "bewustzijn zonder beweging," maar dat bewustzijn deed ertoe, en de revolutie transformeerde dat ontwaken in actie.

"Als sociale commentator, als ontmaskeraar van onderdrukking, vervulde hij een opmerkelijke taak. Zijn geschriften waren deel van de traditie van protest die opbloeide tot revolutie, tot een separatistische beweging. Zijn oorspronkelijke doel om de indio te verheffen tot het niveau van Hispanisering van het schiereiland zodat het land geassimileerd kon worden, een provincie van Spanje kon worden, werd getransformeerd in zijn tegendeel," schreef Constantino.

Had de revolutie zonder Rizal kunnen gebeuren?

Rizal viel toen Spanje de trekker overhaalde in 1896 in wat nu bekend staat als Luneta Park in Manilla, maar wat oprees was iets groters dan hij. Zijn executie intensiveerde het verlangen van het volk naar scheiding, verenigd verschillende bewegingen, en gaf de revolutie een gevoel van morele helderheid. 

Maar zonder Rizal had de opstand nog steeds kunnen gebeuren, op een waarschijnlijk meer gefragmenteerde, minder coherente en minder verankerde manier.

Zijn leven en dood leidden tot systemische verandering. Niet omdat hij martelaarschap zocht, maar omdat hij weigerde zijn idealen te verraden.

Sterven is tenslotte geen recept voor patriottisme.

Historicus Ambeth Ocampo beschrijft zijn verontrustende kalmte in Rizal Without the Overcoat (1990), "Rizal was een rustige, vreedzame man die moedwillig en kalm naar zijn dood liep voor zijn overtuigingen. Voor zijn executie was zijn polsslag naar verluidt normaal. Hoeveel mensen ken je die voor hun overtuigingen zouden sterven als ze het konden vermijden?"

Ocampo verwijst naar Rizal als een "bewuste held" omdat hij bewust was in zijn beslissingen en volledig bewust was van de consequenties ervan.

In een brief uit 1982 die hij schreef, legde Rizal zelf uit waarom hij ervoor koos zichzelf niet te redden: "Bovendien wil ik degenen die ons patriottisme ontkennen laten zien dat we weten hoe te sterven voor onze plicht en voor onze overtuigingen. Wat maakt de dood uit als men sterft voor wat men liefheeft, voor zijn land en voor degenen die hij liefheeft?"

Wat kunnen we vandaag nog steeds van Rizal leren?

Rizal wordt vandaag vaak herinnerd als een heilige, door Amerika gesponsorde held. Zijn huidige nalatenschap werd immers deels gevormd door Amerikaanse koloniale verhalen. Theodore Friend merkte in zijn boek Between Two Empires op dat Rizal de voorkeur genoot omdat "Aguinaldo [was] te militant, Bonifacio te radicaal, Mabini onverbeterlijk."

Constantino was nog onverhoenemr toen hij schreef dat, "Ze gaven de voorkeur aan een held die niet tegen de draad van het Amerikaanse koloniale beleid in zou gaan."

Toch is nationale held geen officiële constitutionele titel, en Rizal heeft er geen nodig. Zijn nalatenschap staat op zichzelf. Maar het humaniseren van Rizal, in plaats van hem heilig te verklaren, stelt Filipijnen in staat betere vragen te stellen: Welke delen van zijn voorbeeld zijn nog steeds van toepassing? Welke niet?

Constantino stelt het in Our Task: To Make Rizal Obsolete: "Rizal's persoonlijke doelen waren altijd in overeenstemming met wat hij beschouwde als het beste belang van het land." Wat hij bedoelde met het maken van Rizal verouderd was dat zolang corruptie en onrechtvaardigheid blijven bestaan, Rizal's voorbeeld relevant blijft. Zodra die idealen werkelijk gerealiseerd zijn, heeft zijn nalatenschap zijn werk gedaan, en is er geen behoefte aan een symbolische held om het geweten te inspireren.

Het land is echter duidelijk ver verwijderd van die situatie. Net zoals Rizal weigerde zijn idealen te verraden, worden Filipijnen vandaag opgeroepen standvastig te blijven tegen de verleidingen en druk die corruptie en onrechtvaardigheid presenteren. Dat is misschien wel de meest blijvende les. 

Op 30 december herinnert de natie niet alleen hoe Rizal stierf, maar belangrijker nog, waarom hij zichzelf niet redde –Rappler.com